Comics και Ολοκαύτωμα

Πρόσφατα, είχα την ευκαιρία να πραγματοποιήσω ένα από τα πιο σημαντικά ταξίδια στη ζωή μου, το οποίο άφησε εμπειρίες και στιγμές στη μνήμη μου που δεν μπορούν να ξεχαστούν. Επισκέφτηκα δύο στρατόπεδα συγκέντρωσης Εβραίων, ομοφυλοφίλων, αθίγγανων, πολιτικών κρατουμένων και λοιπών “αντικοινωνικών”, όπως τους ονόμαζαν οι Ναζί, τα οποία έχουν μεταμορφωθεί σε τόπους μνήμης του Ολοκαυτώματος στη σύγχρονη Γερμανία. Το ταξίδι περιελάμβανε, επίσης, επίσκεψη στο κάστρο του Heinrich Himmler, γνωστός ως ένας από τους πιο έμπιστους συνεργάτες του Hitler και ηθικός αυτουργός της μαζικής σφαγής των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, γνωστής ως “Τελική Λύση”, καθώς και σύντομες επισκέψεις σε διάφορα μνημεία για τις ομάδες ανθρώπων που μαρτύρησαν στα στρατόπεδα.

Ειπώθηκαν πολλά και βιώθηκαν ακόμα περισσότερα, που δύσκολα μπορούν να εκφραστούν με λέξεις ή εικόνες. Αλλά ένα από τα πράγματα που μου έκαναν περισσότερη εντύπωση, ήταν το πόσο κοντά φαίνονται τα τοιχώματα στο Sachsenhausen και στο Buchenwald. Σκεφτόμουν ότι σίγουρα θα μπορούσαν κάποιοι να πηδήξουν τον εξωτερικό τοίχο, αν ανέβαινε ο ένας πάνω στον άλλο και πηδούσαν ψηλά. Αλλά πρώτα έπρεπε να περάσουν από τους σκοπευτές και τα ηλεκτροφόρα σύρματα και την πεποίθηση ότι δεν είχαν πουθενά να τρέξουν, ακόμα κι αν κατάφερναν να δραπετεύσουν, από τη στιγμή που αυτή η γιγάντια μηχανή προπαγάνδας και ρατσισμού είχε στραφεί εναντίον τους. Το άλλο που μου προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον, ήταν το ότι στα πωλητήρια των στρατοπέδων υπήρχαν παντού comics.

Στο Wewelsburg, το Αναγεννησιακό κάστρο του οραματιστή του Ολοκαυτώματος, η ξεναγός έκανε μια αναφορά για τη γενιά μου, που ίσως δυσκολεύεται να καταλάβει το αίσθημα της απόλυτης απομόνωσης, απόρριψης και απελπισίας, που δημιούργησε στα θύματά του ο Ναζισμός. Είπε ότι και γι αυτήν, όπως και για πολλούς άλλους συνομήλικούς μας, η πρώτη επαφή με το Ολοκαύτωμα σε ηλικία που ήμασταν σε θέση να το κατανοήσουμε, συνέβη μέσω μιας Αμερικανικής ταινίας με υπερήρωες, το μακρινό, πλέον, 2000. Ήταν το πρώτο X-MEN, που στη πρώτη σκηνή παρουσιάζει αυτό που στοχαστές όπως ο Adorno και o Langer απεύχονταν. Την αισθητικοποίηση του Ολοκαυτώματος. Φυσικά, είχαν προηγηθεί δεκάδες άλλες ταινίες για το θέμα, αλλά τα περισσότερα παιδιά της εποχής θα είχαν πρόσβαση στα SCHINDLER’S LIST, SOPHIE’S CHOICE και DER UNTERGANG, λίγο αργότερα, λόγω της βαρύτητας των ταινιών και του θέματος. Όμως, το X-MEN ήταν μια ταινία που απευθύνονταν σε μικρότερες ηλικίες σε σχέση με τα κοινωνικά δράματα, δημιουργώντας, ανέλπιστα, μια γενιά που ήρθε σε επαφή με ένα από τα πιο τρομαχτικά γεγονότα της ανθρώπινης ιστορίας μέσα από τους υπερήρωες.

Όμως δεν είναι οι millennials o μόνος λόγος που στα στρατόπεδα συγκέντρωσης πωλούν comics, αλλά κυρίως ότι η ίδια η ιστορία των western comics είναι άμεσα συνυφασμένη με το Ολοκαύτωμα, είτε πρόκειται για Αμερικανικά, είτε για προερχόμενα από την Ευρώπη. Εκ των υστέρων, φαίνεται αναπόφευκτο, αν σκεφτεί κανείς τη μεγάλη συμμετοχή Εβραίων δημιουργών στην 9η Τέχνη, όταν αυτή βρισκόταν ακόμη στα γεννοφάσκια της. Όσο βάρβαρο και αν θεωρεί ο Theodor Adorno το να γράφεις ποίηση μετά το Ολοκαύτωμα, κανείς δεν εκπλήσσεται που ένα από τα σημαντικότερα comics, ως προς την εδραίωση της καλλιτεχνικής αξίας του Mέσου, είναι η ιστορία του πατέρα του Art Spiegelman, ενός Εβραίου που επιβίωσε από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως ξεδιπλώνεται στις σελίδες του MAUS. Το ΜAUS είναι ένα αριστουργηματικό comic, τόσο σε επίπεδο αφήγησης όσο και σε επίπεδο σχεδιασμού, που επιχειρεί και πετυχαίνει να προσεγγίσει το τερατώδες μέσα από το ανθρώπινο, δημιουργώντας μια ιστορία που μπορεί να αγγίξει τον καθένα από εμάς, διδάσκοντάς μας ότι, ίσως, αυτή η σκοτεινή πτυχή της παγκόσμιας ιστορίας να μας αφορά όλους. Εξαιρετικές, επίσης, είναι και οι δουλειές του Pascal Croci με το AUSCHWITZ και του Joe Kubert με το YOSSEL, APRIL 1943. Αλλά ακόμα και λιγότερο γνωστά comics, όπως το I WAS A CHILD OF HOLOCAUST SURVIVORS, της Bernice Eisenstein, το οποίο αποφεύγει τον ρεαλισμό για χάρη μιας περισσότερο ονειρικής και φαντασιακής αφήγησης, επιχειρούν να καταδείξουν ότι η γνώση για το Ολοκαύτωμα, για πολλούς ανθρώπους, δεν καθορίζεται πλέον από την προφορική παράδοση και την εκπαιδευτική διδασκαλία, αλλά από τις μορφές ψυχαγωγίας και τα καλλιτεχνικά έργα. Kαι τα comics είχαν πάντοτε μια πρωταρχική θέση, είτε με αριστουργήματα όπως το MAUS, είτε με pulp ιστορίες σχεδιασμένες για μαζική κατανάλωση.

Αυτό επιχειρεί να αποδείξει το βιβλίο WE SPOKE OUT: COMIC BOOKS AND THE HOLOCAUST, που κυκλοφόρησε μόλις ένα χρόνο πριν, σε συνεργασία των Rafael Medoff και Graig Yoe, με τον πασίγνωστο κομίστα Neal Adams, παρουσιάζοντας ιστορίες που οι φανατικοί των comics γνωρίζουν ήδη, στις οποίες ο Captain America έρχεται αντιμέτωπος με τους Ναζί και η βαρβαρότητα των στρατοπέδων θανάτου περιγράφονται στις σελίδες των X-Men. Το βιβλίο καλύπτει την περίοδο 1945 με 1993, αλλά φυσικά οι ιστορίες σχετικά με το Ολοκαύτωμα στα comics δεν σταματούν εκεί. Μόλις στα μέσα της δεκαετίας του 2000, εκδόθηκε μια ιστορία που περιέγραφε με λεπτομέρειες τη ζωή του νεαρού Μax Eisenhardt (αργότερα Erik Lehnsherr και γνωστού σε όλους ως Magneto) ως αιχμάλωτος στο Auschwitz, με τίτλο MAGNETO: TESTAMENT. Και φυσικά, οι ταινίες των Χ-Men δεν έχουν σταματήσει να χρησιμοποιούν το Ολοκαύτωμα στις ιστορίες τους, συνεχίζοντας την παράδοση που ξεκίνησαν το 2000, προσπαθώντας να μεταφέρουν την αισθητική των comics στη μεγάλη οθόνη.

Υπάρχουν οι φωνές που υποστηρίζουν ότι η χρησιμοποίηση ενός μαρτυρικού γεγονότος, η αισθητικοποίησή του και η μεταστροφή του σε ένα προϊόν που αποφέρει κέρδος, εκφράζει μια ανηθικότητα και σκληρότητα προς τα θύματα της σφαγής. Αναμφισβήτητα, όμως, είτε κάποιος ενστερνίζεται αυτή την άποψη είτε όχι, ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας των καλλιτεχνικών και ψυχαγωγικών παραγωγών που ασχολούνται με το Ολοκαύτωμα, δεν μπορεί να παραβλεφθεί. Καλώς ή κακώς, οι βασανιστικοί θάνατοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μετατράπηκαν σε θέαμα για τον υπόλοιπο κόσμο από την πρώτη στιγμή, με τη χρήση φωτογραφικών και κινηματογραφικών μηχανών των στρατιωτών που τα κατέλαβαν στο τέλος του πολέμου, αλλά και μέσω των σκίτσων και ποιημάτων των ίδιων των κρατουμένων, που προσπαθούσαν να βρουν μέσα για να εκφράσουν αυτό που τους συνέβαινε, ή να αφήσουν μια ανάμνηση πίσω τους. Ώστε αυτό που έγινε να μην ξεχαστεί και να μην επαναληφθεί.

Δεν υπάρχει κάποιος “επαρκής” τρόπος για τη γενιά μου, που να κάνει το μαρτύριο του Ολοκαυτώματος απόλυτα κατανοητό. Ούτε κάποιος τρόπος να βάλει ένας νέος του σήμερα τον εαυτό του στη θέση των θυμάτων, όσα στρατόπεδα κι αν επισκεφτεί. Αλλά, χάρη στη δύναμη των ιστοριών και την ισχυρή επίδρασή τους στον ψυχισμό των ανθρώπων, μπορούμε να έρθουμε κοντά στο δραματικό και στο τερατώδες. Δεν γνωρίζω άλλο Μέσο που να συνδέθηκε τόσο πολύ με ένα ιστορικό γεγονός, όσο τα comics με τα μαρτύρια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την αρχή τους, φαίνονται σαν δύο γραμμές που δεν θα μπορούσαν παρά να συναντηθούν. Και χάρη στα comics, το κοινό θα συναισθάνεται τη σημασία και τα τραύματα του Ολοκαυτώματος για πολλά χρόνια ακόμη.