21: Η Μάχη Της Πλατείας

Ερευνα, Επιμέλεια Παραρτήματος: Νατάσα Καστρίτη. Ρεγγίνα Κατσιμάρδου, Παναγιώτα Παναρίτη
Επιστημονική Συμβολή: Εύη Σαμπανίκου

Έσπευσα να αποκτήσω το 21: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ με την κυκλοφορία του. Το όνομα του δημιουργού μου απαγόρευε να το προσπεράσω. Ο Soloup έχει αφήσει πολύ έντονο το αποτύπωμά του στον χώρο την τελευταία δεκαετία (κάτι ιδιαίτερα εντυπωσιακό, αν αναλογιστούμε πως είναι παρών στη σκηνή χώρο από τη δεκαετία του ’80). Το βιβλίο του ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ COMICS, σχεδόν 10 χρόνια μετά την κυκλοφορία του, είναι ένα έργο μοναδικό, σημείο αναφοράς για τα ελληνικα comics, που ξεφεύγει κατά πολύ από την καταγραφή των εκδόσεων και την αποτίμηση έργων. Το ΑΪΒΑΛΙ είναι από τα πλέον φιλόδοξα και παράλληλα επιτυχημένα έργα, πατώντας πάνω στην ιδέα της λογοτεχνικής μεταφοράς, αλλά και ταυτόχρονα ξεφεύγοντας από αυτή, πλαισιωνοντάς την με μια παράλληλη ιστορία. Ο ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ, τέλος, αποτελεί ένα εξαιρετικό comic, που προσεγγίζει με ευαισθησία ένα θέμα που πρόσφατα το “πήρε η μπάλα” του μαζικού σχολιασμού στα social media (και θεωρώ πως ευτυχώς δεν συνέπεσε χρονικά στη συγκυρία).

Η πρώτη εντύπωση που μου άφησε το νέο βιβλίο είχε μάλλον να κάνει με το μέγεθος του. Ογκώδες, σχεδόν σίγουρα το μεγαλύτερο σε αριθμό σελίδων αυτοτελές ελληνικό comic, και αρκετα βαρύτερο απ’ όσο το εκτιμούσε η πρώτη μου ματιά (λόγω του πολυτελούς χαρτιού του). Σε αυτα τα δυο, καθώς και στο θέμα του βιβλίου, που θεώρησα βαρύ και δύσκολο, χρεώνω την καθυστέρηση να ξεκινήσω να το διαβάζω. Από τη στιγμή, όμως, που η αρχή έγινε, συνειδητοποίησα πως πρόκειται για ένα βιβλίο που, παρά το θέμα του, διαβάζεται νεράκι και πολύ δύσκολα σε αφήνει να το παρατήσεις.

Σε αυτό το σημείο, πρέπει νομίζω να αναφέρω πως η σχέση μου με την Ιστορία είναι τέτοια που ίσα-ίσα αρχίζω να καταλαβαίνω το χάος της άγνοιας μου. Οι περισσότεροι χαρακτήρες που συνάντησα στις σελίδες του comic ήταν, μέχρι πρότινος, στα ματια μου, ένας αχταρμάς προσώπων και ονομάτων με ασαφή κινητρα και πράξεις, που δεν έβγαζαν πάντα νόημα (αν και πρέπει να ομολογήσω πως, πιθανότατα, το συγκεκριμένο κομμάτι της Ιστορίας αποτελεί από μόνο του πολύ μεγάλο και μπλεγμένο κουβάρι).

Η δομή του βιβλίου είναι ιδιαίτερη. Ο κεντρικός άξονας είναι η διηγηση της Ιστορίας του ’21 από έναν άστεγο σε μια νεαρή κοπέλα σε 21 κεφάλαια. Ανάμεσα στα κεφάλαια αυτά παρεμβάλλονται εικοσι-μία μεταφορές κειμένων και πηγών που αναφέρονται στην επανάσταση, αλλά και “πορτρέτα” χαρακτήρων που πλαισιώνονται από κάποιο απόσπασμα κειμένου που τους αφορά. Παρά τον σπονδυλωτό χαρακτήρα του βιβλίου, είναι εντυπωσιακό ότι ο ρυθμός του δεν χάλασε ποτέ. Η κεντρική ιστορία βρίσκεται εκεί για να δέσει την αφήγηση, ενώ τα κομμάτια με τις μεταφορές των κειμένων πλαισιώνουν τη διήγηση του άστεγου, παρέχοντας επιπλέον πληροφορίες για ό,τι ειπώθηκε, ή προετοιμάζοντας για τα επόμενα τμήματα της διήγησης.

Ίσως το κεντρικό αντικείμενο του comic, περισσότερο και από την ιστορία της Επανάστασης, είναι ο τρόπος με τον οποίο η Ιστορία γράφεται (και ξαναγράφεται). Για τον τρόπο που επιλέγονται στοιχεία που θα κρατηθούν και για το πώς η εντονη υποκειμενικότητα στην εξιστόρηση των γεγονότων περνάει (ή δεν περνάει) στην Ιστορία που τελίκά γράφεται στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων. Αυτή την υποκειμενικότητα και τις διαφορετικές οπτικές, προσπαθεί να αποτυπώσει ο Soloup και μέσα από τις επιλογές των παραλληλων ιστοριών και κειμένων. Και σε έναν βαθμό το καταφέρνει. 

Δεν είναι λίγες οι φορές που ξεκάθαρα συζητιέται το τι επιλέγουμε να θυμόμαστε και να μνημονεύουμε και τι επιλέγουμε να βάζουμε κάτω από το χαλάκι της Ιστορίας. Όπως και ότι ανάλογα με το ποιος κάνει κάθε φορά την αφήγηση, επιλέγει να χρωματίσει με τα δικά του χρώματα τα γεγονότα και να δώσει τη δική του σκοπιά.

Το γεγονός ότι αυτές οι πολλαπλές όψεις της Ιστορίας αποτελούν τον κεντρικό άξονα του βιβλίου, δεν σημαίνει πως και ο ίδιος δεν παίρνει θέση. Στη δική μου ανάγνωση, τουλάχιστον, ο Soloup παίρνει ξεκάθαρα θέση (και είναι φυσιολογικό αυτό) και αυτο το εντοπίζω όχι τόσο με τον τρόπο που εξιστορείται από τον κεντρικό ήρωα, αλλά από τον τρόπο που επιλέγει να εικονογραφεί συγκεκριμένα στιγμιότυπα. Από την άλλη, πιθανότατα αυτό να έχει να κάνει με τη δική μου ανάγνωση, αφού ίσως ο δημιουργός να υποθέτει μια διαφορετική (ίσως καλύτερη) σχέση του αναγνώστη με την Ιστορία από τη δική μου.

Από πλευράς τεχνικής, λίγα έχω να πω. Η εμπειρία του Soloup και η κατανόηση που έχει για το Μέσο, του επιτρέπουν να αποτυπώνει δύσκολες και δυσπρόσιτες ιστορίες, με τέτοιον τρόπο που να γίνονται προσβάσιμες στον αναγνώστη. Το λιτό σχέδιο στο μεγαλύτερο κομματι του βιβλίου (εξαίρεση σε αυτό αποτελούν τα σημεία όπου γίνεται αναφορά σε εικαστικά έργα) λειτουργεί θετικά στην ανάγνωση, ενώ ο τρόπος που αποτυπώνονται τα ιστορικά πρόσωπα καταφέρνει να τα κάνει να συνεχίζουν να λειτουργούν στις σελίδες του comic. Το μόνο στοιχείο που μου “κλώτσησε” ήταν η αλλαγή “προσανατολισμού” των καρέ σε κάποιες σελίδες και ειδικά σε μια του 17ου κεφαλαίου που έγινε στο μέσο της σελίδες. Υποπτεύομαι ποιο ήταν το σκεπτικό του δημιουργού, αλλά νομίζω πως ως αποτέλεσμα είχε να με βγάλει για πολύ λίγο από την ανάγνωση.

Το άλλο κομμάτι του βιβλίου που με παραξένεψε ως αναγνώστη (και θα προσπαθήσω να κρατήσω spoiler free το κείμενο) είναι η διπλή εξιστόρηση ενός σημείου-κλειδιού του όλου βιβλίου. Με τη μια εκδοχή, μάλιστα, να διαφέρει από την εξέλιξη της Ιστοριας όπως τη γνώριζα και όπως επιβεβαιώνεται παρακάτω. Φαντάζομαι πως ο Soloup, από τη μια, επιθυμεί να δείξει πόσο διαφορετικά θα μπορούσαν εύκολα να είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, και από την άλλη, μας καλεί να αμφισβητήσουμε τα όσα μας λέγονται ή διαβάζουμε. Παρά το πρώτο σάστισμα μου, όμως, θεωρώ πως το συγκεκριμένο τρικ λειτούργησε αρκετά καλά στο χαρτί, αφου με ανάγκασε να επικεντρωθώ αρκετά στο συγκεκριμένο σημείο και να προβληματιστώ αναλόγως.

Για το πόσο ευκολοδιάβαστο είναι το βιβλίο αρκεί να πω πως, μετά από 600 και πλέον σελίδες του comic, καταβρόχθισα και το ογκώδες Παράρτημα, με ένα σωρό ενδιαφέρουσες πληροφορίες και στοιχεία για το πλαίσιο της ιστορίας, αλλά και της συγγραφής του βιβλιου. Φαντάζομαι οτι ο λόγος που όλα τα στοιχεία (ακόμα και τα “εισαγωγικά σημειώματα”) μπήκαν στο τέλος του βιβλίου ως Παράρτημα, έχει να κάνει με το ότι ο δημιουργός θέλει (και τα καταφέρνει) το comic να είναι αυτάρκες και απλά να πλαισιωθεί από όλα αυτά τα συμπληρωματικά χωρίς να τα προαπαιτεί.

Υπεύθυνη για την έρευνα και το παράρτημα είναι (και) η ερευνητική ομάδα των Νατάσα Καστρίτη, Ρεγγίνα Κατσιμάρδου, Παναγιώτα Παναρίτη, ενώ έχει συμβάλλει και η Εύη Σαμπανίκου (μια από τις πιο ήσυχες δυνάμεις του χώρου των ελληνικών comics με μεγάλη συμβολή). Το βιβλίο καθεαυτό προέκυψε σαν κύριο κομμάτι Ερευνητικού Εργου που χρηματοδοτηθηκε απο το ΕΛΙΔΕΚ, με τη συμβολή του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Το έργο έχει τεθεί υπό την αιγίδα του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και αποτελεί πόνημα όχι μόνο του Soloup, αλλά και μιας ολόκληρης ερευνητικής ομάδας. Παρά τον όγκο του, το Παράρτημα φαίνεται πως έχει και μια πιο πλήρη εκδοχή που βρίσκεται στην πρώτη ηλεκτρονική version του βιβλίου, η οποία κατατέθηκε στο ΕΛΙΔΕΚ. Για να πω την αλήθεια, μου κινήθηκε το ενδιαφέρον για να διαβάσω περισσότερα, αλλά μετά από μια σύντομη διαδικτυακή αναζήτηση που έκανα, δεν νομίζω πως αυτό το πληρέστερο παράρτημα είναι διαθέσιμο στο κοινό (ή τουλάχιστον εγώ δεν το βρήκα).

Σκέφτομαι πόσο έχει αλλάξει η εγχώρια σκηνή των comics, που ένα βιβλίο σαν το 21: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ δεν δείχνει και δεν είναι ουρανοκατέβατο, αλλά απλά το επόμενο βήμα για τον σημαντικό δημιουργό του. Σίγουρα, χωρίς να μπορώ να σχολιάσω καθόλου την αξία του από Ιστορικής άποψης, είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο από πολλές σκοπιές. Τόσο τεχνικά (π.χ. απο τον τρόπο που τόσες μικρες ιστορίες συνέθεσαν ένα ολοκληρωμένο αφήγημα), όσο και σε σχέση με τα αντικείμενα που πραγματεύεται (την Επανάσταση, την ίδρυση του κράτους και τον τρόπο που αυτή αποτυπώνεται στην Ιστορία). Συγκρίνοντάς το με το επιτυχημένο ΑΙΒΑΛΙ  (όσο άκομψο και αν είναι αυτό) πρόκειται για ένα βιβλίο σαφώς πιο σκληρό, τόσο στις εικόνες όσο και στο λόγο του (οπότε αμφιβάλλω αν θα μπορούσε κανείς να το προτείνει ως “εναλλακτικό εκπαιδευτικό εργαλείο”), αλλά πιστεύω πως αποτελεί μια καλύτερη αφετηρία για τον αναγνώστη για να αναζητήσει να μάθει περισσότερα.